Thể loại bút ký là gì? Đặc điểm của thể loại bút ký mới nhất 2022

Bút ký ghi lại những con người thực và sự việc mà nhà văn đã tìm hiểu, nghiên cứu cùng với những cảm nghĩ của mình nhằm thể hiện một tư tưởng nào đó. Sức hấp dẫn và thuyết phục của bút ký tùy thuộc vào tài năng, trình độ quan sát, nghiên cứu, khám phá, diễn đạt của tác giả đối với các sự kiện được đề cập đến nhằm khám phá ra những khía cạnh “có vấn đề”, những ý nghĩa mới mẻ, sâu sắc trong va chạm giữa tính cách và hoàn cảnh, cá nhân và môi trường. Nói cách khác giá trị hàng đầu của bút ký là giá trị nhận thức.

Bút ký có thể thuộc về văn học, cũng có thể thuộc về báo chí tùy theo mức độ biểu hiện cái riêng của tác giả và mức độ sử dụng các biện pháp nghệ thuật cùng tính chất tác động của nó đối với công chúng.

Bút ký có thể thiên về khái quát các hiện tượng đời sống có vấn đề, hoặc thiên về chính luận. Nếu ở loại trên, tác giả chú ý nhiều đến việc điển hình hóa những tính cách bằng nhiều biện pháp nghệ thuật như xây dựng cốt truyện (tuy không chặt chẽ như trong truyện ngắn, nhất là không có xung đột duy nhất), sử dụng các yếu tố liên tưởng, trữ tình… thì trường bút ký chính luận thường nổi lên những hiện tượng của đời sống xã hội mà tác giả nắm bắt được cái thực chất bên trong của chúng để mô tả nó một cách chính xác, sinh động, có kèm theo những nhận xét riêng của mình hoặc của nhân vật, phân tích, đánh giá cuộc sống được mô tả. Ở đây yếu tố nghị luận, châm biếm, hài hước thường được sử dụng nhiều hơn.

Phân biệt bút kí với tuỳ bút (trong tương quan với kí sự)

Trong sự tương quan về thể loại văn học, có thể khẳng định rằng bút kí và tuỳ bút không có ranh giới rõ ràng. Cả hai tiểu loại này đều có tính chất ghi chép sự thật như là bản chất của thể loại kí; và các tác giả thông qua những sự kiện, sự vật, con người… để bộc lộ những tình cảm, suy nghiệm của chính bản thân mình, thể hiện một cái tôi đang phát biểu về đối tượng ghi chép. Để phân biệt bút kí với tuỳ bút, người ta dựa vào “tỉ trọng” của tính chất trữ tình. Trong tùy bút, tác giả phóng bút, dành nhiều “đất” cho những ngẫm nghĩ, liên tưởng của của mình, do đó, tính chất trữ tình thường đậm nét hơn bút kí. Còn đối với bút kí, việc ghi chép và trình bày những quan niệm, tư tưởng về đối tượng được coi trọng hơn. Nói cách khái, tuỳ bút và bút kí tuy đều sử dụng phương thức trữ tình; nhưng ở tuỳ bút, thông tin tâm trạng của tác giả về đối tượng được ghi chép (giá trị biểu cảm) trở thành mục đích chính, còn bút kí lại nhằm chuyển tải thông tin sự thật về đối tượng (giá trị nhận thức). Bút kí là thể loại trung gian giữa kí sự và tuỳ bút nhưng gần tuỳ bút hơn, xét trên bình diện phương thức biểu đạt và vai trò của cái tôi tác giả.

PHÂN BIỆT KÍ SỰ, BÚT KÍ VÀ TUỲ BÚT

Sự phân biệt bút kí và tuỳ bút như trên mang tính tương đối. Sự phân định rạch ròi sẽ trở nên khiên cưỡng vì thể loại kí với bản chất năng động, linh hoạt luôn luôn cấu trúc lại chính nó để tự làm mới. “Phân lượng của các phương thức, phương tiện chiếm lĩnh nội dung, tổ chức văn bản trong từng bài kí luôn luôn có sự thay đổi tùy theo bút pháp của các nhà văn khác nhau, nên ranh giới các thể bút kí, kí sự, tùy bút có khi không thật rạch ròi, rất khó phân biệt, nhất là trong một bài ngắn”[12]. Có nhiều trường hợp việc xác định tác phẩm thuộc thể loại bút kí hay tuỳ bút rất khó khăn. Đó là trường hợp những tác phẩm kí của Nguyễn Tuân như Hà Nội ta đánh Mĩ giỏi, Suối quặng, Tây Bắc và Lào Cai – nặng về “ghi chép” chân thực hiện thực cuộc sống, bên cạnh đó cảm xúc vẫn dẫn dắt mạch kí. Hay như trường hợp Rừng hồi, Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường là bút kí nhưng yếu tố trữ tình thấm đẫm – đặc trưng của tuỳ bút.